Tinbergen of Hayek? Kansdenken in het Nederlandse pensioendebat
Het laatste deel in een serie van vier artikelen waarin we de verschillende aspecten van kansdenken bekijken.
Het e-book Kansdenken is kansloos, dat Cardano recent publiceerde, laat zien wat de problematische kanten zijn van het denken in, rekenen met en voorspellen op basis van kansrekening. Het is voor pensioenbestuurders belangrijk om hier inzicht in te hebben, omdat onze visie op kansrekening het antwoord bepaalt op de belangrijkste vraag bij het beheren van pensioenen: hoe ga je om met risico?
Als we de technische details even laten voor wat ze zijn, komt het neer op een keuze tussen Tinbergen of Hayek. De tegenstellingen tussen deze twee denkrichtingen worden duidelijk als je ze toepast op het Nederlandse pensioendebat.
Pensioenen: eigenlijk niet zo heel ingewikkeld
Alle deelnemers een stabiel en betaalbaar pensioen bieden. Dat is de taak van het pensioenstelsel. Eigenlijk is het stelsel ook helemaal niet zo ingewikkeld. Het pensioeninkomen van een deelnemer hangt af van drie factoren: de inleg, het beleggingsrendement en het aantal jaren pensioen. Wat het interessant maakt is dat we twee van die factoren, het beleggingsrendement en de pensioenduur, niet kennen. Veel van de discussie in het pensioendebat gaat dan ook over strategieën voor het omgaan met risico. Als we de technische details even laten voor wat ze zijn, komt het neer op een keuze tussen Tinbergen en Hayek.
Jan Tinbergen, de grondlegger van de econometrie, beschouwde de economie als een machine die gevangen kon worden in statistische modellen. Op basis van die modellen kon je dan voorspellingen doen. En op die voorspellingen kon je beleidsbeslissingen baseren. Friedrich Hayek had de omgekeerde overtuiging. Volgens hem was de economie te complex om te modelleren en was het dus niet mogelijk om gedetailleerde voorspellingen te doen. Zijn standpunt was dan ook dat beslissingen op basis van voorspellingen gevaarlijk waren.
Maar de schijnzekerheid van het kansdenken stopt de discussie over de vraag: “Wat als onze aannames niet kloppen?” En dus nemen we niet op tijd maatregelen om de gevolgen op te vangen van onverwachte gebeurtenissen. De Tinbergianen vinden dat korten niet nodig is. De rentestand zal, volgens het model, immers uiteindelijk terugkeren naar een normaal niveau. De volgelingen van Hayek redeneren: omdat we niet weten wat er met de rente gaat gebeuren, moeten we ons aanpassen aan de realiteit van nu en juist wél korten.
Het continuïteitsrisico
Om het nog complexer te maken, verandert het systeem zelf ook af en toe. Iedere pensioendeelnemer zal in zijn leven een aantal aanpassingen van het pensioencontract meemaken. Sinds het knappen van de dotcom-bubbel hebben we al meerdere aanpassingen gezien. Dalende rentes en een toenemende levensverwachting zorgen op dit moment ook weer dat de druk op ons collectieve systeem toeneemt. Er is dus een reële kans dat het systeem weer verandert of zelfs geheel vervangen wordt.
Met een Tinbergiaanse mindset is dit continuïteitsrisico vrijwel niet te modelleren. Het wordt dus vaak weggelaten. Als je aanneemt dat het pensioencontract niet verandert, kun je verschillen tussen ‘geluk- en pechgeneraties’ gladstrijken. Een Hayekiaan bedenkt liever waarom en hoe het systeem zou kunnen veranderen en wat de gevolgen daarvan zouden zijn. Een aantal opeenvolgende ‘pechgeneraties’ kan bijvoorbeeld leiden tot een ‘superpechgeneratie’, omdat werkenden de pech van gepensioneerden opvangen zonder daarvoor bij hun pensioen gecompenseerd te worden. De veiligheidsklep van kortingen is nodig om dit risico te ondervangen.
Klaar zijn voor een onvoorspelbare toekomst
De wereld is complex. Dat is de reden dat we de toekomst zo moeilijk kunnen voorspellen. Dus moeten we concluderen dat de Hayekiaanse, niet de Tinbergiaanse, manier van denken ons het beste dient in de discussie over het Nederlandse pensioenstelsel. We moeten ons niet laten verleiden door het aanlokkelijke, maar verraderlijke perspectief van voorspelbare rendementen en andere gereedschappen gebruiken, zoals scenariodenken. Door kansrekening aan te vullen met het denken in verhalen en scenario’s, kunnen we de consequenties van gebeurtenissen meenemen in de besluitvorming, zonder de kansen te kennen. Zo kunnen we klaar zijn voor een onvoorspelbare toekomst.
Ook verschenen in deze serie: