De puur cijfermatige blik op de economie schiet schromelijk en aantoonbaar tekort. Hoogste tijd voor financiële instellingen om die eenzijdige blik los te laten en de wereld in al zijn facetten te beschouwen. Deze holistische benadering bepleit de Amerikaanse topeconoom Pippa Malmgren, auteur van de wereldwijde bestseller Signals: The Breakdown of the Social Contract and the Rise of Geopolitics.

Moed en leiderschap

Dat andere oog openen, mede aan de hand van scenariodenken, is essentieel om daadwerkelijk te begrijpen wat er gebeurt in de wereld, betoogt ze. “Men moet nieuwe manieren omarmen om de factoren informatie en tijd goed te kunnen managen. Dat vergt moed en leiderschap. Dit geldt ook voor pensioenbeleggers. Deze sector is niet anders dan andere sectoren. De sector beschikt net zo goed over intelligentie en denkkracht. Het gaat om de bereidheid om net zo innovatief te zijn als de bedrijven waar ze in investeren. Als je van die bedrijven verlangt dat ze de voorhoede op het gebied van innovatie vormen, dan zul je dat zelf ook moeten zijn.”

Radicaal idee

Investeren in kleine en middelgrote innovatieve bedrijven is volgens Malmgren de aangewezen weg om een robuuste portefeuille op te bouwen. “Dat is een radicaal, maar interessant idee. Pensioenfondsen willen en kunnen nu nog niet investeren in juist dat deel van de economie dat de meeste banen en de meeste vernieuwingen genereert. Ze vinden dat te riskant en het kost te veel tijd. Zelfs als het rendement zeer groot is, dan is de omvang nog dermate klein dat het geen invloed heeft op de prestaties van het fonds. Daarom steken ze liever een miljard in de technologische unicorns, bedrijfjes van twee man in een garage aan huis in Silicon Valley. En dan vinden ze het gek als die het niet echt goed blijken te doen. Dat is een rare investeringsfilosofie. Want je weigert te investeren in een bedrijf dat maar een paar miljoen nodig heeft en dat banen creëert.”

Spaargeld van samenleving

Twee derde van de nieuwe banen en alle innovatie komt van bedrijven met minder dan vijftig medewerkers, stelt Malmgren. “Zo is Apple in feite geen groot bedrijf, maar een koepel waaronder heel veel bedrijven van een man of tien werken. Het structurele probleem is dus dat het spaargeld van onze samenleving niet kan investeren in dat deel van de samenleving dat alle banen en groei genereert. Terwijl pensioenfondsen klagen dat hun portfolio’s slecht presteren vanwege de zwakke economie. Dus moet er een manier komen om wel in kleine bedrijven te investeren, want dat zorgt voor een enorm positief effect op het fonds en op de economie. Maar geen van de fondsen zal het als eerste doen. Dat is geen conservatisme, want het gaat om dezelfde fondsen die hun geld in Uber en Twitter steken. Het is meer angst voor het onbekende. Terwijl ze juist thought leadership en moed moeten tonen en verantwoordelijkheid nemen door niet de weg van de minste weerstand te kiezen en te doen wat iedereen doet.”

Wired Magazine

Een andere weg naar een robuuste strategie is je verdiepen in technologie. “Daar hebben pensioenbeleggers nog weinig kaas van gegeten. Als ik vraag ‘wie leest The Economist’ dan gaan alle handen de lucht in. Als ik vraag wie Wired Magazine leest, dan zijn het er maar een paar. Maar hoe kun je nu beleggen in een wereld waar het technologische landschap razendsnel verandert zonder te weten wat daar gebeurt? Ze investeren wel in traditionele financiële diensten, maar als het gaat om cybergeld, blockchains en D-Wave dan klapperen ze met hun oren. Een pensioenbelegger bewijst zichzelf en de sector een grote dienst door zich in technologie te verdiepen. Ik begrijp dat dat moeilijk is, omdat je al veel op je bord hebt. Je zult dus anders moeten gaan denken en je tijd anders moeten besteden om te begrijpen wat wel en niet kan.”

Infrastructuur is sexy

Een derde beleggingsadvies van Malmgren is voorzichtig te zijn met investeren in infrastructuur als antwoord op inflatie. “Infrastructuur is het nieuwe sexy onderwerp in pensioenland. Het grote gevaar dreigt dat je met een zogenoemde witte olifant zit opgescheept, dus een groot project dat een enorm fiasco wordt. Dat gebeurt omdat je erin investeert om jezelf te beschermen tegen inflatie. Maar door die inflatie rijzen de kosten zodanig de pan uit dat er geen winst valt te behalen. Dat is de ironie ervan. Het wemelt daardoor van de projecten die door kostenoverschrijdingen onder water staan.”

Mensen zijn slim en adaptief

De bodem van de pensioenpotten is in veel landen in zicht. Ook in Nederland moet het stelsel op de schop, zegt Malmgren. “Een pensioen is een belofte die pakweg tussen de jaren twintig en vijftig van de vorige eeuw is gemaakt. De levensverwachting voor een man was destijds 55 jaar, nu is dat bijna het dubbele. Maar niemand zegt dat we dus ook twee keer zo lang gaan werken. Politici zeggen niet ‘u sterft te laat, als u eerder overlijdt hebben we geen probleem’. Nu we collectief langer leven zullen we dus terug aan het werk moeten. Het bemoedigende is dat mensen slim en adaptief zijn en het probleem echt wel begrijpen. Dus zie je al veel mensen van 55+ terugkeren in het arbeidsproces, met al hun kennis en ervaring. Niet voor een fulltime carrière, maar parttime voor een of meer werkgevers. Dus mensen beginnen zelf het pensioenprobleem al op te lossen. Dat neemt niet weg dat de pensioenfondsen nog steeds aan hun verplichtingen moeten voldoen. Bovendien hebben mensen over het algemeen zelf te weinig gespaard. Maar in de kern is pensioen een belofte die al gebroken is.”

Veelomvattendere blik

Malmgren voorzag als een van de weinige trendwatchers en opiniemakers de overwinning van Donald Trump. “De peilingen zeiden dat hij zou verliezen. Maar op de foto’s van de verkiezingsbijeenkomsten zag je dat er bij Clinton veel lege stoelen waren en geen rijen voor de deur. Bij Trumps bijeenkomsten stonden lange wachtrijen en was elke stoel bezet. Het klinkt gek om te zeggen dat foto’s betrouwbaarder zijn dan peilingen. Toch was het zo. Dat komt doordat de peilingen waren gebaseerd op gedateerde wiskundige modellen en algoritmen. Bovendien werden aan de verkeerde mensen de verkeerde vragen gesteld. Ik zeg niet dat peilingen niet meer deugen. Maar wel dat peilingen in een tijd van grote politieke verandering waarschijnlijk minder goed zijn. Daarom moet je zowel naar de peilingen als naar de foto’s kijken. Dan heb je een veelomvattender blik en word je niet verrast.”

Alle factoren kwantificeren

Behavioral Finance biedt een bredere blik door de menselijke irrationaliteit te betrekken bij het nemen van beleggingsbeslissingen. Toch is het niet zo dat deze tak van economie nu breed wordt gedoceerd aan de Amerikaanse universiteiten, zegt Malmgren. “Het wordt wel steeds populairder, maar vanuit wiskundige modellen. De essentie is nog steeds dat je alle factoren kunt kwantificeren en op basis daarvan een wetenschappelijke oplossing kunt bieden. Dat werkt niet, want mensen zijn geen getallen. Niet eens omdat ze zich irrationeel gedragen, maar omdat ze verschillende belangen hebben. De een wil geld, de ander wil gemakkelijk leven, weer anderen zijn boos, wat nog anderen weer niet begrijpen. Het Rode Kruis onderzocht onlangs bij medewerkers in Syrië en in Genève het veiligheidsgevoel. De medewerkers in Syrië gaven aan zich heel veilig te voelen. Ze voelden geen onzekerheid, ondanks de bombardementen. De mensen in Genève voelden zich echter zeer onzeker, vanwege de kans om hun baan kwijt te raken. Dus is de definitie van onzekerheid op de ene plek economisch, op een andere plaats fysiek. Dus zou de uitslag van dit onderzoek op puur wiskundige basis compleet anders zijn dan wanneer je er het gezonde verstand bij betrekt. Daarom werkt het niet als je economie doceert op basis van uitsluitend wiskunde.”

Behavioral Finance biedt een bredere blik door de menselijke irrationaliteit te betrekken bij het nemen van beleggingsbeslissingen.

Obscene gebaren

Malmgren verbaast zich er keer op keer over hoe slecht mensen in de financiële markten in de gaten hebben wat er zich om hen heen afspeelt. “Daar is nauwelijks situational awareness. Ze maken zich bijvoorbeeld zorgen om het feit dat onder Trump de relatie van de VS met China verder op scherp komt te staan. Maar meer dan een jaar geleden tekenden Obama en de Chinese president al een belangrijk akkoord met de afspraak dat hun luchtmachtpiloten in de Zuid-Chinese Zee geen obscene gebaren meer naar elkaar mogen maken vanuit de cockpit. Hoe dichtbij ben je, als je elkaar dat kunt zien doen vanuit een vliegtuig? Rond de tien meter, hooguit. Dus de kans op een ongeluk daar is al veel groter dan de financiële markt zich realiseert.”

Digitale Chinese muur

Malmgren noemt muren die worden opgetrokken als een ander voorbeeld van signalen die de financiële markt mist. “Iedereen in de markt heeft het over de muur met Mexico. Ik ben geen voorstander van muren, wel van relatief vrij verkeer voor mensen, goederen en kapitaal. Maar niemand heeft in de gaten dat nu aan de oostgrens van West-Europa overal muren worden opgetrokken, van Noorwegen naar Oostenrijk, Polen, Litouwen en Hongarije. Al helemaal niemand heeft in de gaten dat China een digitale muur optrekt. Je mag daar alleen nog zodanig surfen dat de overheid alles van je kan volgen. Ook mogen de Chinezen de belangrijkste Engelstalige websites niet meer bezoeken, zoals Google en Dropbox. Daarmee trekt China een digitale muur op die veel crucialer is dan fysieke muren. Want dit verhindert de mogelijkheden tot innoveren. Dat zal grote gevolgen hebben en de financiële wereld ziet het niet.”

Geld is als water

Voor de westerse economie voorziet ze dat Groot-Brittannië en de VS economisch sterker uit de bus zullen komen dan Europa. “Geld is als water, het zoekt de weg van de minste weerstand. Het zal vloeien naar plaatsen met de minste regels en de laagste belastingen. De Britten zullen na de Brexit echt geen hogere belastingen en meer regels hanteren dan de EU. In de VS verlaagt Trump de belastingen en hij verkleint de overheid substantieel. Zelfs de Fransen vragen om een kleinere overheid en meer vrijheid voor het individu, dat is uniek in de geschiedenis. De EU is zich al aan het hervormen, door bijvoorbeeld de traditionele koppeling tussen euro en het EU-lidmaatschap los te laten. Een land als Griekenland lost de schuldenlast niet in door nog meer schuld op te bouwen. Als de Grieken de euro tijdelijk in kunnen wisselen voor een eigen munt, hebben ze de gelegenheid te devalueren en hun economie weer op orde te krijgen. Dat kan gemakkelijk want met elektronisch geld hoef je niet eens die nieuwe valuta te drukken. Daarna kunnen de Grieken de euro weer overnemen, tegen de juiste prijs. Dit is de enige optie, want Griekenland kan de enorme schuldenlast nooit of te nimmer terugbetalen.”

Vergrijzende samenleving

Voor het eerst in de geschiedenis kiezen de centrale banken wereldwijd voor inflatie als antwoord op de gigantische schuldenlast van de westerse wereld. “Inflatie schaadt de spaarders en de armen. Dus elk pensioenfonds moet zich nu de vraag stellen wat het verschil is tussen de officiële inflatie en wat er daadwerkelijk gaande is in de economie. Daar gaapt een gat tussen. Iedereen in Europa voelt dat de prijzen van levensonderhoud sterk stijgen terwijl er officieel geen inflatie is. Dat gat tussen de officiële en werkelijke inflatie zorgt ervoor dat pensioenfondsen veel geld kunnen verliezen. Een ander gevaar is dat van financial repression. Overheden hebben banken en pensioenfondsen gedwongen om meer overheidsschuld over te nemen. Zodra de inflatie toeneemt, ook al is het maar een beetje, daalt de dekkingsgraad. Dat is een groot probleem in een vergrijzende samenleving. Mensen zullen hun pensioenfonds daar op aan gaan spreken. In China zijn de lonen door inflatie al vervijfvoudigd en rijzen de prijzen de pan uit. Het gevolg is dat China niet meer concurrerend is. De op een na grootste Chinese werkgever Foxconn, met 1,2 miljoen medewerkers, gaat nu fabrieken bouwen in de VS. Dat is goedkoper en levert een hogere kwaliteit op. Pensioenfondsen moeten zich realiseren dat de armen wereldwijd worden getroffen door inflatie. Investeren in opkomende markten werkt niet, want inflatie zorgt daar altijd voor sociale onrust. China bouwt nu die digitale muur in een poging sociale onrust te voorkomen.”

Gezond verstand

Malmgren kreeg een gezonde dosis achterdocht ten aanzien van wiskundige modellen als teenager met de paplepel ingegoten van haar vader Harald Malmgren. Hij was behalve wetenschapper onder meer ambassadeur en handelsadviseur van vier Amerikaanse presidenten. “Hij had gestudeerd met zeven winnaars van de Nobelprijs voor wiskunde en economie. Ik had het geluk dat hij me het belang deed inzien om altijd je gezond verstand te gebruiken als je de wereldeconomie bestudeert. Want wiskunde alleen biedt een misleidende en beperkte blik. Hij vond wiskunde net zo nuttig als de aannames die het model ondersteunen. Dat verklaart dat je weliswaar heel erg goed in wiskunde kunt zijn maar toch heel erg slecht in voorspellen. Daar kwam nog eens bij dat ik zelf erg slecht ben in wiskunde. Het is gewoon niet mijn ding. Mijn vader stelde me gerust dat ik desondanks toch nog wel goed terecht zou kunnen komen. Tot op de dag van vandaag zie ik dat het merendeel van mijn vakgenoten nog zodanig op wiskunde zijn gericht dat ze de voor de hand liggende signalen missen die aangeven wat er gaande is in de wereld.”

Gewone mensentaal

Doordat ze slecht was in wiskunde en dat links liet liggen werd ze goed in het gebruiken van haar gezonde verstand, zegt Malmgren. “Mijn vader zei ook altijd dat technocraten wiskunde gebruiken om discussies met politici te winnen. Dat is een gemakkelijke manier om politici buiten te sluiten. Dus wees op je hoede als iemand zegt dat een onderwerp alleen getalsmatig is uit te leggen. Dat betekent doorgaans dat ze iets te verbergen hebben. Ik vergelijk het graag met Einstein. Die zei dat als je iets niet in gewone mensentaal uit kunt leggen, je het zelf ook niet begrijpt.”

Klingons en Federatie

Al aan het begin van haar carrière in de financieel-economische wereld ontdekte Malmgren dat daar twee verschillende talen worden gesproken. “De taal van de beleidsmakers en de taal van de markt. Vergelijk het met Star Trek, waar je de talen van de Klingons en van de Federatie hebt. Ook in de economie heb je twee compleet verschillende talen. Ik spreek ze toevallig allebei, omdat ik in de politieke wereld van Washington ben opgegroeid. Beleidsmakers snappen echt niet waar de markt het over heeft. Die gebruikt termen als yieldcurve. Politici slikken dat als zoete koek maar begrijpen er niets van. Dus zijn ze mij gaan bellen om in gewone taal uit te leggen wat er gebeurt in de markt. Ik leg politici uit wat daar gebeurt en andersom. In wezen ben ik een vertaler. Maar ik luister wel heel goed hoor.”